Forum Ostrej Zieleni

Rafał Malarski

Piotr Wdowiak | 2 października 2006

Już 1 stycznia 2007 wraz z przystąpieniem do UE Rumunii i Bułgarii mniejszość romska osiągnie status największej prawie 5-milionowej grupy nie tylko bez państwa, ale i bez wykształcenia oraz bez pracy. Będzie to wyzwanie dla nowych członków UE, by zdopingować swych mieszkańców do wypełniania standardów. Co się powiedzie: asymilacja, czy izolacja Romów? Przykład Słowacji pokazuje, że asymilacja nie będzie łatwym zadaniem.

Angielskie -Gypsy, francuskie - Gitan, niemieckie -Ziegeuner, włoskie – Zingari, czy słowiańskie Cygan – pochodzą z języka greckiego i oznaczają coś „nietykalnego”. Historia Cyganów w Europie to historia ludności żyjącej poza granicami miast, innej i odrębnej od tej zamieszkałej Stary Świat. Wraz z ich pojawieniem się na starym kontynencie powstawały też kolejne teorie o ich pochodzeniu. Jeszcze do lat 20. ubiegłego wieku funkcjonowała teoria o egipskim pochodzeniu Cyganów (stąd nazwy Gypsy, Gitan). W kwestii pochodzenia Cyganów najważniejsi głos mieli nie historycy, a językoznawcy. Po analizie fonetyki mowy Romów okazało się, że jest ona zbliżona do centralnej grupy języków hindi.

Sami Cyganie nazywają siebie Romami, co we w ich języku znaczy tyle co człowiek. Jednak pejoratywne określenie „cygan” rozumiane w znaczeniu kogoś spoza wspólnoty, obcego – wciąż pokutuje u większości społeczeństwa europejskiego. Od wiek wieków zresztą władza nakazywała Romom osiedlanie się poza granicami: gmin, miast i wsi. Taki też widok spotyka podróżujący po tamtej stronie Karpat. Prawie pięciomilionowa grupa etniczna zamieszkująca Europę stanowi jej największą mniejszość, a jej integracja będzie dużym wyzwaniem dla dzisiejszej Europy. Asymilacja ludności romskiej będzie zależeć przede wszystkim od zmian w polityce oświatowej i polityce rynku pracy poszczególnych krajów, ale także od chęci asymilacji i przejmowania przez nią samą standardów społecznych.

Problem pierwszy – edukacja

Wieś Cigiełka – 6 km od polskiego uzdrowiska Wysowa. W zerówce uczą się same romskie dzieci. Wyszły ze szkoły na gimnastykę na jedyną w okolicy huśtawkę. Dzieci rozmawiają płynnie po romsku (z rzadka dorzucając słówka słowackie), są uśmiechnięte i zdrowe, w miarę zadbane. Na Słowacji istnieje ustawowy obowiązek nauki do 16. roku życia (według nieoficjalnych źródeł wielu Romów porzuca ją dużo wcześniej). Mało kto kontynuuje potem naukę w szkole zawodowej, nie mówiąc w ogóle o studiach wyższych. W Bułgarii Romowie także nie znają języka urzędowego kraju zamieszkania i skazani są na naukę w... szkołach specjalnych (nauka jest obowiązkowa tylko w czteroklasowej szkole podstawowej). To znowu powoduje, że nie mają szans na nauczenie się czegokolwiek, zdobycie pracy i integrację z resztą społeczeństwa. W Bułgarii 70 proc. młodych Romów uczy się w oddzielnych klasach, podobnie jest w Czechach, gdzie 75 proc. romskich dzieci uczęszcza do klas dla „dzieci z problemami”.
W Rumunii dzieci romskie uczęszczają do szkoły tylko do dziesiątego roku życia, choć tu państwo zagwarantowało im naukę w ich własnym języku (na Słowacji eksperyment z wprowadzeniem romskiego języka objął tylko dwie szkoły).

Problem drugi – praca

Petrowka (12 km od Wysowej) – wieś z zamkniętym po upadku komunizmu kombinatem rolnym. Romowie otrzymali od gminy mieszkania po pracownikach kombinatu (na zdjęciu w tle), zamieszkują także przyległe drewniane chaty wybudowane przez swoich przodków. Z mieszkań powystawiali okna i drzwi, prawdopodobnie palą w nich ogniska. Wydaje się, że to koczowisko zaraz dalej ruszy w drogę. Starszyzna romska narzeka na wójta na hradzie (tutejszy urząd gminy), że dał im za mało mieszkań (w małych izbach mieszkają 6-osobowe rodziny) oraz że nie mają drogi dojazdowej. Zdrowie i liczba urodzeń ze schorzeniami jest dużym problemem w grupie. Nie pracują na stałe tylko dorywczo. Zajmują się drobnym handlem i muzykowaniem. Grają po dwóch stronach Karpat (w Krynicy i Bardejowskich Kupelach). Pomstują na władzę, bo zamknęła im kombinat, a inna praca się nie opłaca. Żyją z zasiłków socjalnych, które płaci państwo na każde dziecko w rodzinie. Aby przeżyć do pierwszego zadłużają się u miejscowych lichwiarzy. Kobiety zajmują się wróżeniem, najmują się do prac domowych i lub sprzątają czy pomagają w kuchni w kurortach. Romskie dzieci zwykle specjalizują się w nagabywaniu obcych o drobne.

Problem trzeci – rodzina a polityka socjalna

Wśród Cyganów wciąż funkcjonuje wielodzietny model rodziny, inaczej niż u Europejczyków, gdzie odnotowuje się spadek liczby narodzin. W krajach UE krytykowany jest także wczesny wiek zawierania małżeństw (panna młoda ma zwykle 13-14 lat, pan młody – 15-16). Rzadko zdarza się, by Romowie wstępowali w związek z nie-Romem. W słowackich miasteczkach czy wsiach bardzo częstym widokiem są niepełnoletnie matki w towarzystwie 1-3 dzieci. Jednym z czynników takiego stanu rzeczyjest między innymi zapomoga przyznawana na Słowacji dzieciom - im więcej dzieci, tym więcej pieniędzy. Słowacy pod względem urodzin nie ustępują średniej unijnej, a szacunki demografów wskazują, że przy zachowaniu dzisiejszych tendencji ludność romska osiągnie po 20 latach 1-milionową liczebność.

Wśród Romów na Słowacji zawrzało po rozpadzie Czechosłowacji tylko dwukrotnie. Pierwszy raz tuż po rozpadzie wspólnego państwa: Czechów i Słowaków w styczniu 1993 r, by zaznaczyć w państwie swoją obecność jako grupy obywateli. Drugi raz i ostatni na dwa miesiące przed wejściem Słowacji do Unii Europejskiej. Romowie protestowali wówczas przeciw planowanej drastycznej obniżce zasiłków socjalnych, które dla większości z nich stanowią jedyne źródło dochodu. Wystąpienia Romów były także związane z neoliberalną polityką rządu oraz tchacherowskimi pomysłami w rodzaju obowiązku pracy na rzecz społeczności jako warunku uzyskania pomocy socjalnej. Trwały wówczas długi czas rozruchy ludności romskiej, które były połączone z dewastacją i plądrowaniem sklepów. Przywódcy stawiali hasła “Nie chcemy kraść, chcemy pracy” i uzyskali duży posłuch wśród ludności romskiej, w następstwie czego rząd wycofał się z niektórych swoich postanowień i wysokość zasiłków nie spadła tak drastycznie. Dobrym skutkiem tych zajść była pewna konsolidacja środowisk cygańskich i próby tworzenia romskich partii politycznych. Dotychczas środowiska romskie nie dopracowały się jednak żadnych przedstawicieli we władzach regionalnych i w parlamencie. Nie mogą też liczyć na poparcie jakichkolwiek sił politycznych.

Problem czwarty – asymilacja czy dalsza izolacja

Europejczycy od wiek wieków nie darzyli zaufaniem Cyganów. Czy sytuacja wzajemnej nieufności i braku zrozumienia może się odwrócić? Czy możliwa jest większa integracja Cyganów z innymi narodami Europy?
Potrzebna jest jednak wola zrozumienia z jednej i drugiej strony i wola lepszego współżycia z sąsiadem. Potrzebna jest także zmiana postawy większości romskich środowisk, które z definicji są apolityczne, nie respektują instytucji państwa i prawa oraz niechętnie ponoszą koszty przemian społecznych. Wszystko to może być osiągnięte dzięki zmianie nastawienia Romów do edukacji i ich roli w życiu poszczególnych społeczeństw.

Piotr Wdowiak

Ewa Bożyk

Ja jestem tolerancyjna wobec Cyganów, nie należy oceniać ludzi wedle stereotypów: Cygan-złodziej, tak jak np. Polak - pijak, katolik, bije żonę itp.
Jak to pisał miłosz kiedyś: Każdy człowiek ma dwie ręce siedzenie i płuca. A Cyganie mają bogatą kulturę i wspaniałe tradycje...